Η απώλεια είναι μια διαδικασία που απαιτεί από τον άνθρωπο να στραφεί τόσο προς τα μέσα ώστε να επεξεργαστεί τα συναισθήματα που παράγει, όσο και να στρέψει το βλέμμα του προς τα έξω, ώστε να αναζητήσει το υποστηρικτικό περιβάλλον που θα τον στηρίξει στη διαχείριση αυτή.

Και στην εποχή της Covid-19, η στροφή αυτή προς τα έξω έχει πολλούς περιορισμούς, λόγω των κανόνων ασφαλείας που καλούμαστε να τηρήσουμε για να προστατευτούμε και να προστατεύσουμε τους άλλους. Ειδικά, όταν αναφερόμαστε σε εφήβους που θρηνούν μια απώλεια που σχετίζεται με τη νόσο Covid -19, υπάρχουν πολλοί παράγοντες που χρειάζεται να λάβουμε υπόψιν μας.

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΣΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ

Οι έφηβοι τείνουν στην ηλικία αυτή να αναζητούν τρόπους να ανεξαρτητοποιηθούν, μετακινούν τα σημεία αναφοράς τους και υποστήριξης, από τους γονείς στους φίλους τους και η εμπειρία μιας σημαντικής απώλειας όπως ο θάνατος, μπορεί να τους δημιουργήσει άγχος, ανασφάλεια και πολλά άλλα δύσκολα συναισθήματα.

Παράλληλα θέτει πρακτικά αλλά και υπαρξιακά ερωτήματα τα οποία η απουσία εμπειρίας, δεν τους επιτρέπει να απαντήσουν. Επιπρόσθετα ο κοινωνικός ρατσισμός που επιφέρει η ίδια η νόσος δυσκολεύει την κατάσταση ακόμη περισσότερο.

Ως γενικός κανόνας, το τελετουργικό του αποχαιρετισμού (ταφή, καύση), παραμένει σημαντικό, καθώς φέρνει κοντά τους ανθρώπους που πενθούν. Παράλληλα δίνει τη δυνατότητα στους εφήβους να συναντηθούν, να εκφραστούν συναισθηματικά, να υποστηρίξουν ο ένας τον άλλο, να έχουν την αίσθηση ότι δεν είναι μόνοι. Η παρουσία των ενηλίκων λειτουργεί ως σημείο αναφοράς, καθώς παρατηρώντας τους, αντιγράφουν ή απορρίπτουν τρόπους που διαχειρίζονται τα συναισθήματα τους.

Η ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΕΧΕΙ ΑΛΛΑΞΕΙ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΠΕΝΘΟΥΣ

Ωστόσο στον καιρό της πανδημίας, η δυνατότητα αυτή δεν διέπεται από τους ίδιους κανόνες λόγω των περιοριστικών μέτρων, με αποτέλεσμα η φυσική αλληλεπίδραση αλλά και η κοντινή στήριξη να απουσιάζουν. Έτσι οι έφηβοι, για τους οποίους η σύνδεση και το μοίρασμα είναι σημαντικά, επιλέγουν κυρίως τα social media και το διαδίκτυο για να «συναντηθούν» με τους φίλους τους και να μοιραστούν τις ανησυχίες και τα ερωτήματα τους.

Ο θάνατος είναι ένα συγκλονιστικό γεγονός και, για τον έφηβο που μέχρι τη στιγμή εκείνη, είναι το πιο πιθανό ότι δεν υπήρχε στον ορίζοντα του, τρομακτικός. Ο θάνατος που έρχεται ως αποτέλεσμα της νόσου Covid – 19 συνδέεται όμως και με κάποιες επιπρόσθετες προκλήσεις που είναι σημαντικό να τις αναγνωρίσουμε. Μια από τις μεγαλύτερες είναι ότι ο θάνατος είναι πλέον ένα γεγονός το οποίο δεν έρχεται μόνο σε ανθρώπους ηλικιωμένους ή ανθρώπους που νοσούν από μια καταληκτική ασθένεια.

ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΥΜΒΕΙ ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΣΕ ΣΥΝΟΜΗΛΙΚΟΥΣ Ή ΓΟΝΕΙΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟ

Πλέον ο ιός προσβάλλει και υγιείς ανθρώπους, δεν κάνει ηλικιακές διακρίσεις και η πίστη ότι προσβάλλονται μόνο οι ηλικιωμένοι ή/και όσοι έχουν υποκείμενα νοσήματα είναι πλέον ξεπερασμένη.

Πολλοί άνθρωποι συνοδεύουν άμεσα την είδηση ενός θανάτου από Covid-19 με το ερώτημα: «έπασχε και από κάτι άλλο;» Το ερώτημα αυτό έχει δύο στόχους. Ο πρώτος είναι η προσπάθεια αυτού που ρωτά να ανακουφίσει το προσωπικό του άγχος. Η σκέψη είναι «αν είχε και άλλα προβλήματα υγείας αυτός που πέθανε, εγώ μπορώ να φροντίσω την υγεία μου και να μην πεθάνω». Ο δεύτερος λόγος είναι η μετάθεση της ευθύνης για το θάνατο «δεν έφταιγε η νόσος αλλά ο άνθρωπος που δε φρόντιζε την υγεία του».

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΘΛΙΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ

Μια τέτοια αντιμετώπιση καλεί τον έφηβο να διαχειριστεί, πέρα από τη θλίψη του , τα συναισθήματα της ντροπής και της ενοχής (ντρέπομαι να πω ότι πέθανε ο πατέρας μου από covid-19, γιατί με τον τρόπο αυτό είναι σαν να παραδέχομαι ότι δεν φρόντιζε τον εαυτό του) ή (αφού πολλοί λένε ότι η covid-19 δεν υπάρχει, τότε θα με κοροϊδεύουν αν πω τι πιστεύω). Οι πεποιθήσεις αυτές μετατρέπουν το πένθος από θάνατο εξαιτίας της covid-19 σε πένθος ταμπού ή απαγορευμένο πένθος.

Μια ακόμη σημαντική πρόκληση αποτελεί η στάση που οι ίδιοι οι έφηβοι επιλέγουν να κρατήσουν απέναντι στους φίλους τους.  Καθώς αποτελούν ένα πολύ σημαντικό κομμάτι στη ζωή τους και η αποδοχή τους είναι καθοριστική, παρατηρούν το πως οι φίλοι στέκονται απέναντι στη νόσο. Ταυτίζονται χωρίς απαραίτητα να συμφωνούν καθώς η ανάγκη να ανήκουν σε μια ομάδα είναι πιο δυνατή.

Άλλοτε παρατηρούμε τους εφήβους να θέτουν σε κίνδυνο τον εαυτό τους με επικίνδυνες συμπεριφορές όπως μη χρήση μάσκας ή μη τήρηση των κανόνων υγιεινής. Επιπρόσθετα, πηγή άγχους και εκνευρισμού αποτελούν για τους εφήβους οι διαφορετικές απόψεις που μπορεί να υπάρχουν μέσα στην ίδια την οικογένεια του για το θέμα. Συγκρούσεις και δημιουργίες «παρατάξεων» κάτω από την ίδια στέγη, αλλά και απόρριψη του εφήβου και των απόψεων του, συμβαίνουν συχνά και φτάνουν μέχρι τα γραφεία των ειδικών για την επίλυση τους.

Η προσωπικότητα του, το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνει παίζουν σημαντικό ρόλο στην έκφραση του κυκεώνα των συναισθημάτων που παράγει ο θάνατος από την νόσο αυτή.

Ο έφηβος χρειάζεται στήριξη, αφού εξ ορισμού η ίδια η εφηβεία είναι μια κατάσταση η οποία συνεπάγεται απώλειες και αλλαγές

Η Ψημενάτου (2018) αναφέρει «Ένα άλλο πρόβλημα σε αυτή την ηλικία είναι η πίεση που μπορεί να δέχεται ο έφηβος/η από την ομάδα των συνομηλίκων του που, άθελά της, απαιτεί από αυτόν να διατηρεί το «προσωπείο του σκληρού/ης». Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι σε αυτή την ηλικιακή ομάδα έχουμε συχνότερα απόπειρες αυτοκτονίας, αυξημένη χρήση αλκοόλ ή και ναρκωτικών ουσιών, ως αποτέλεσμα της συσσωρευμένης πίεσης. Η φροντίδα που μπορούμε να παρέχουμε στους εφήβους περιλαμβάνει τη διατήρηση της καθημερινής τους ρουτίνας, σωματική επαφή και αγκαλιές (εφόσον το επιθυμούν), περιβάλλον ανοικτό στον διάλογο χωρίς κριτική, ενθάρρυνση ώστε να εκφράσουν το πένθος τους με τον δικό τους τρόπο (ζωγραφική, μουσική, κολλάζ κλπ.)»

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΛΑΜΒΑΝΕΙ ΧΩΡΑ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΚΛΕΙΣΤΕΣ ΠΟΡΤΕΣ

Μιλώντας για το θάνατο, τα συναισθήματα μας, τον άνθρωπο που πέθανε, βοηθούμε την έκφραση των συναισθημάτων του εφήβου που, ακόμα και αν δεν συμμετέχει μιλώντας, ακούει. Με τον τρόπο αυτό, ενσωματώνει τις πληροφορίες που δίνουμε εκείνη τη στιγμή και τις επεξεργάζεται αργότερα μόνος του. Για να μπορούμε να σταθούμε δίπλα στα παιδιά μας ειδικά αυτή την περίοδο θα πρέπει να έχουμε ήδη δημιουργήσει το περιβάλλον και τις κατάλληλες συνθήκες από πριν.

ΑΠΟΔΟΧΗ, ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ, ΑΓΑΠΗ, ΠΕΡΙΕΡΓΕΙΑ, ΝΟΙΑΞΙΜΟ

Με αυτόν τον τρόπο κρατάμε τον δίαυλο της επικοινωνίας ανοιχτό ώστε να προσεγγίσουμε τον έφηβο στις δύσκολες και συνάμα προκλητικές ώρες που θα βιώσει μέσα από το θάνατος ενός αγαπημένου από την νόσο Covid – 19. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να ενθαρρύνουμε τους φίλους των παιδιών μας να συμμετέχουν και αυτοί ενεργά και να στηρίξουν ο ένας τον άλλον στη διαδικασία.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Ψημενάτου, Ν. (2018). Πένθος, το Ταξίδι στη Χώρα του Παράδοξου. Εκδόσεις Φίλντισι, Αθήνα

Δημήτρης Κουτζαμάνης
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
Συντονιστής ομάδας γονέων ΑΜΚΕ ΚΑΡΚΙΝΑΚΙ
Μαθήματα Ζωής