ΘΕΑΜΑ: «Οι στερεοτυπικές αντιλήψεις για την αναπηρία μπορούν να σταματήσουν να αναπαράγονται από την παιδική ηλικία»
Συζητάμε με τον Βασίλη Οικονόμου, Ιδρυτή του ΘΕΑΜΑ και την Ελιάνα Περηφάνου, σκηνοθέτη της πρώτης παιδικής παραγωγής «Νάρκισσος & Ηχώ …και άλλες μεταμορφώσεις» για τη μεταμόρφωση στερεοτύπων.
ΘΕΑΜΑ είναι τα αρχικά (Θέατρο Ατόμων με Αναπηρία) του πρώτου επαγγελματικού θεάτρου στην Ελλάδα αποτελούμενο από ανάπηρους ηθοποιούς στην κύρια σύνθεσή του. «Νάρκισσος & Ηχώ… και άλλες μεταμορφώσεις», είναι η πρώτη παιδική παραγωγή τους.
«Η αναπηρία δεν είναι πρόβλημα, είναι μία ζώσα κατάσταση», είναι η ξεκάθαρη και κοφτή απάντηση που δίνει ο Βασίλης Οικονόμου, Ιδρυτής του ΘΕΑΜΑ, στο ερώτημα για το ποια είναι η νέα αντίληψη που θέλει να χτίσει για τον ρόλο της αναπηρίας στην κοινωνία. Η συζήτηση ξεκινά, μιλώντας για συναντίληψη και προχωρά στα νέα σχετικά με την ίδρυση της πρώτης Ανώτερης Σχολής Δραματικής Τέχνης για άτομα με αναπηρία.
Την κουβέντα συνεχίζει η σκηνοθέτις της παράστασης, Ελιάνα Περηφάνου, από την οποία κρατάμε την πολύ σημαντική φράση «μεταμόρφωση στερεοτύπων» και τέλος το ερώτημα «Τι είναι θέατρο για σένα;» τίθεται προς όλους τους ηθοποιούς της παράστασης, μιας παράστασης που δεν μιλάει για αναπηρία αλλά δημιουργεί σκέψεις γι’ αυτήν και γιατί όχι, ακόμα και αλλαγή στα παιδικά βλέμματα, πριν ακόμα μπουν για τα καλά οι ταμπέλες απ’ τον κόσμο των ενηλίκων.
Η λέξη κλειδί της πρώτης παιδικής παραγωγής σας με τίτλο «Νάρκισσος & Ηχώ… και άλλες μεταμορφώσεις» αλλά και γενικότερα του ΘΕΑΜΑ θα μπορούσαμε να πούμε είναι η μεταμόρφωση. Μιλήστε μας γι’ αυτήν τη μεταμόρφωση – στόχο σας.
Αναγνωρίζουμε και προβάλλουμε τη μοναδικότητα τους καταδικάζοντας με αυτό τον τρόπο ό,τι θέλει να ορίζεται «κανονικό». Η «μεταμόρφωση» είναι ο δρόμος προς την αποδοχή του εαυτού μας. Με κύριο στόχο να δημιουργήσουμε το περιβάλλον που προάγει τη συναντίληψη, συνεκπαίδευση και τη συμπερίληψη, αποδομούμε και κυρίως ανασημασιοδοτούμε τις έννοιες των λέξεων που προωθούν κι αναπαράγουν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις για την αναπηρία. Οι στίχοι του τραγουδιού της παράστασης, γραμμένοι με την πένα της Δήμητρας Τριανταφύλλου και μελοποιημένοι από τον Ηλία Κουρτπαρασίδη, μας διδάσκουν:
«Μια μεταμόρφωση ζητάς
αυτή είναι η πληρωμή σου. Να γίνεις ό,τι αγαπάς
κι αγάπα τη ζωή σου…»
Β.Ο: Ποια είναι η νέα αντίληψη για τον ρόλο της αναπηρίας στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα που θέλετε να χτίσετε;
«Η αναπηρία δεν είναι πρόβλημα, είναι μία ζώσα κατάσταση»: Η αντίληψη αυτή βασίζεται στο κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας. Τίποτα παραπάνω, τίποτα λιγότερο.
«Πρακτικά μπορεί οποιοσδήποτε/οποιαδήποτε ανάπηρος/η αυτή τη στιγμή να δώσει εισαγωγικές εξετάσεις;»
Β.Ο: Το 2017 ψηφίζεται η άρση του όρου της ‘αρτιμέλειας’ (ΠΔ 370/1983, Άρθρο 8, γ παρ.) – για την εισαγωγή στις Ανώτερες Σχολές Δραματικής Τέχνης. Σε ποιες άλλες νομικές αλλαγές για τα άτομα με αναπηρία πιστεύετε ότι οφείλει η ελληνική κοινωνία να περάσει άμεσα ;
Η άρση του όρου της «αρτιμέλειας» για την εισαγωγή στις Ανώτερες Σχολές Δραματικής Τέχνης πέτυχε ύστερα από συντονισμένες κινήσεις και δικαιωματικές πράξεις/αγώνες. Η «Κίνηση Ανάπηρων Καλλιτεχνών» αποτελεί μία δυναμική απάντηση σε όσους πιστεύουν ότι αυτός ο κόσμος δεν θα αλλάξει… Το πρώτο βήμα έγινε όμως οι ερωτήσεις παραμένουν:
Πρακτικά μπορεί οποιοσδήποτε/οποιαδήποτε ανάπηρος/η αυτή τη στιγμή να δώσει εισαγωγικές εξετάσεις; Κι αν περάσει υπάρχει το κατάλληλο περιβάλλον (δομημένο και μη) για να συνεκπαιδευτεί με τους μη ανάπηρους συμφοιτητές του; Με λίγα λόγια η άρση αυτή έχει πρακτική εφαρμογή ή μένουμε μόνο στους νόμους και στη θεωρία; Στην ερώτηση λοιπόν ποιες άλλες νομικές αλλαγές πιστεύω ότι οφείλει η ελληνική κοινωνία να περάσει άμεσα, η απάντησή μου είναι όλες αυτές που θα διασφαλίσουν την καθολική προσβασιμότητα τόσο στο δομημένο περιβάλλον όσο και στο περιεχόμενο της πληροφορίας. Κι αυτές οι αλλαγές να μην παραμείνουν στο θεωρητικό πλαίσιο αλλά να γίνουν άμεσα πράξη.
Β.Ο: Ποιες πιστεύετε είναι οι τρεις απαραίτητες κινήσεις της πολιτείας για να αλλάξει η αντίληψη γύρω από την αναπηρία στην Ελλάδα;
Υπάρχουν πολλά και διαφορετικά μονοπάτια για να φτάσουμε όλοι και όλες να κατανοήσουμε τη ζώσα κατάσταση της αναπηρίας. Το περιβάλλον που μεγάλωσε κάθε άνθρωπος (ανάπηρος και μη ανάπηρος), οι μικρο-κοινωνίες και ομάδες μέσα από τις οποίες διαμόρφωσε τη μοναδική πολιτισμική του ταυτότητα και σκέψη είναι αυτά που πρέπει να επαναξιολογήσει σε σχέση με τον όρο αναπηρία. Είναι πάνω απ’ όλα μία προσωπική διαδρομή στην οποία οφείλει συνεχώς να αυτοαξιολογείται με τα νέα δεδομένα που θα προσλαμβάνει. Η πολιτεία οφείλει να άγει σε τέτοιες περιπτώσεις τα θέματα που θα προκύπτουν σε δημόσιο διάλογο με στόχο την πλήρη κατανόηση των όρων συμπερίληψη, συναντίληψη και συνεκπαίδευση. Θα σταθώ κυρίως στον τελευταίο όρο, τη συνεκπαίδευση με αφορμή την παράστασή μας. Οι στερεοτυπικές αντιλήψεις για την αναπηρία μπορούν να αρθούν ή καλύτερα να σταματήσουν να αναπαράγονται από την παιδική ηλικία. Για αυτό το λόγο το παιδικό θέατρο μπορεί και πρέπει να χτίσει τη νέα αντίληψη για τον ρόλο της αναπηρίας στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Από τη δική μας πλευρά, η πολύχρονη εμπειρία μας επιτρέπει να το κάνουμε πράξη.
«Πιστεύουμε και δεχόμαστε μόνο την πολιτισμική Χορηγία ως αναγνώριση και υποστήριξη του έργου μας»
Β.Ο: Η αναπηρία στην Ελλάδα σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, πώς θεωρείτε ότι αντιμετωπίζετε από τους γύρω μας στην καθημερινότητα.
Υπάρχει μία μυθοποίηση ότι στην Ευρώπη ή και σε άλλες αναπτυγμένες χώρες εκτός Ευρώπης οι ανάπηροι βιώνουν ένα πιο ισότιμο και πιο κατάλληλο modus vivere. Βάσει της εμπειρίας μας συμμετέχοντας σε πολλά ευρωπαϊκά προγράμματα (Grundtvig, Erasmus+ κα) και σε πολλά φεστιβάλ (Brighton Fringe Festival 2017, Proteatr Festival of Moscow 2013, Torino fest 2012 κα) αναγνωρίζουμε ότι στις περισσότερες απ’ αυτές χώρες υπάρχουν οι κατάλληλες δομές στο περιβάλλον που εξασφαλίζουν την προσβασιμότητα. Ωστόσο τόσο το κομμάτι της συναντίληψης όσο και της προσβασιμότητας στο περιεχόμενο της πληροφορίας (διερμηνεία Νοηματικής Γλώσσας και υπέρτιτλοι για Κ(κ)ωφούς/ές και Βαρήκοους/ες, ακουστική περιγραφή για Τυφλούς/ές ή και άτομα με προβλήματα όρασης, προγράμματα σε μεγαλογράμματη γραμματοσειρά και σε γραφή Braille κα) ποικίλλει σε καλύτερο αλλά και σε χειρότερο πολλές φορές επίπεδο από το ελληνικό.
Β.Ο: Η βοήθεια της πολιτείας στο έργο σας: Επιχορηγήσεις; Στηρίζεστε σε δημόσιες, σε ιδιωτικές πρωτοβουλίες;
Πιστεύουμε και διεκδικούμε το δικαίωμα κάθε αναπήρου/ης να είναι επαγγελματίας ηθοποιός. Παράλληλα στοχεύουμε στην ανάδειξη του πολιτισμικού μας έργου μέσω της δικής μας καλλιτεχνικής ταυτότητας και αισθητικής. Δεν καταδικάζουμε την αξία της φιλανθρωπίας αλλά δεν υπάρχει χώρος γι’ αυτήν στο ΘΕΑΜΑ. Πιστεύουμε και δεχόμαστε μόνο την πολιτισμική Χορηγία ως αναγνώριση και υποστήριξη του έργου μας. Οι επιχορηγήσεις υπάρχουν μόνο από το Υπουργείο Πολιτισμού και την αρωγή της Περιφέρειας Αττικής αλλά τις περισσότερες φορές είναι ισχνές αφού δεν επαρκούν να καλύψουν ούτε τις λειτουργικές μας ανάγκες. Στην ουσία είμαστε μία ομάδα ανθρώπων με κοινό στόχο και ηθική που διαρκώς προσπαθούμε να επιβιώσει το δημιούργημά μας.
«Στοχεύουμε στην ίδρυση μιας συμπεριληπτικής σχολής. Για Όλους και Όλες»
Β.Ο: Φιλοδοξείτε στην ίδρυση της πρώτης Ανώτερης Σχολής Δραματικής Τέχνης για άτομα με αναπηρία. Μιλήστε μας για το στόχο σας και σε ποιο σημείο βρίσκεστε;
Είμαστε πολύ κοντά. Εννέα χρόνια εμπειρίας τόσο στη θεατρική σκηνή όσο και στη θεατρική εκπαίδευση – σε εγχώριο και διεθνές περιβάλλον – μας επιτρέπουν να αισθανόμαστε έτοιμοι για ένα τέτοιο μεγάλο εγχείρημα. Στοχεύουμε στην ίδρυση μιας συμπεριληπτικής σχολής. Για Όλους και Όλες. Βρισκόμαστε στην αναζήτηση χώρου που θα στεγάσει το όραμά μας και παράλληλα θα είναι χώρος παρουσίασης των έργων μας. Είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί ο κατάλληλος προσβάσιμος χώρος γι’ αυτό αναζητάμε κάποιον νέο χώρο ή και κάποιο χώρο που ήδη υφίσταται και επιθυμεί να συνεργαστεί μαζί μας σε μόνιμη βάση.
Η Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία δεν είναι μία γιορτή. Είναι μία ημέρα – όπως κάθε παγκόσμια ημέρα – για να κινητοποιήσει τη σκέψη μας, τη συμπεριφορά μας. Μία ημέρα που θα μας προβληματίσει για ένα θέμα που δεν αποτελεί πρόβλημα… Με αφορμή την Ημέρα αυτή θα παρουσιάσουμε το παιδικό μας έργο στις 7 Δεκεμβρίου και ώρα 11πμ. στο Από Μηχανής Θέατρο. Μετά την παράσταση (όπως γίνεται σε κάθε παράστασή μας) θα ακολουθήσει διάλογος με θέμα την αναπηρία. Η είσοδος θα είναι δωρεάν (απαραίτητη η κράτηση θέσης) καθώς η παράσταση θα παρουσιαστεί υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Αττικής σε συνεργασία με την Κίνηση Ανάπηρων Καλλιτεχνών.
Εσείς προσπαθείτε μέσω της δύναμης του θεάτρου να «μεταμορφώσετε» αντιλήψεις και στερεότυπα απευθυνόμενοι στο παιδικό κοινό. Μιλήστε μας για την εμπειρία σας και αυτό που αξίζει την παρατήρηση όλων μας.
Ελιάνα Περηφάνου: Οι αντιλήψεις και τα στερεότυπα εντυπώνονται από τις μικρές ηλικίες. Οι αντιδράσεις/συμπεριφορές των μεγάλων γίνονται παράδειγμα και αργότερα τρόπος ζωής. Όπως ανέφερε και ο Βασίλης πριν, το παιδικό μας δεν «μεταμορφώνει» τους ανθρώπους αλλά έρχεται να «μεταμορφώσει» τα στερεότυπα. Τις αντιλήψεις. Ή και να τις διαμορφώσει. Τα παιδιά είναι ακατέργαστα διαμάντια, tabula rasa, έχουν αθώα ματιά, ειλικρινή συναισθήματα/σκέψεις και ωμές παρατηρήσεις, χωρίς φίλτρα και μυστικά. Εμείς οι μεγάλοι βάζουμε ταμπέλες, που υιοθετούν και τα παιδιά. Στην παράσταση μας αυτό αλλάζει. Τα παιδιά έχουν λόγο, κάνουν τις δικές τους παρατηρήσεις, κι έρχονται σε άμεση επαφή με την αναπηρία ως ζώσα κατάσταση επί σκηνής, χωρίς όμως το κεντρικό μας θέμα να είναι η αναπηρία. Έχουμε τρεις μύθους, τρεις μεταμορφώσεις, τρεις ανάπηρους και τρεις μη ανάπηρους ηθοποιούς. Όλοι μαζί δίνουν σάρκα και οστά στις ιστορίες μας. Τα παιδιά λοιπόν, βλέπουν και κατανοούν πώς λειτουργεί μια συμπεριληπτική ομάδα και γιατί όχι, μια κοινωνία. Αν και στην αρχή προβληματιζόμουν μήπως μια ώρα δεν ήταν αρκετή να φτάσει αυτό στο κοινό, διαψεύστηκα ευτυχώς και βλέπω πως η «μεταμόρφωση» σιγά-σιγά έχει ήδη ξεκινήσει.
«Τα παιδιά έχουν λόγο, κάνουν τις δικές τους παρατηρήσεις, κι έρχονται σε άμεση επαφή με την αναπηρία ως ζώσα κατάσταση επί σκηνής»
Στο έργο «Νάρκισσος & Ηχώ… και άλλες μεταμορφώσεις» το παιδικό κοινό συνδιαλέγεται επί σκηνής με τους ήρωες του έργου. Ποια είναι τα σημαντικότερα στοιχεία που έχει αποκαλύψει αυτός ο διάλογος;
Ε.Π: Είναι μια παράσταση που θίγει το θέμα της αναπηρίας, χωρίς όμως να μιλάει γι’ αυτήν. Η αναπηρία είναι πάνω στη σκηνή και μέσω της παρατήρησης δημιουργεί σκέψεις και γιατί όχι, αλλαγή. Η ολιγόλεπτη αυτή συζήτηση, αφορά ακριβώς αυτήν την παρατήρηση και αναγνώριση. Αγγίζει σημαντικά θέματα όπως είναι η συμπερίληψη της ομάδας, η καθολική προσβασιμότητα, αλλά και ζητήματα περί αυτογνωσίας, ποικιλομορφίας κ.α. Είναι μοναδικός ο αυθορμητισμός των παιδιών καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου, κι ειδικότερα σε αυτό το κομμάτι. Οι ωμές αλλά και ειλικρινείς απαντήσεις τους μας θυμίζουν πόσο απλά είναι τα πράγματα, και περιπλέκονται καθώς μεγαλώνουμε. Θεωρώ πως αυτό το κομμάτι της παράστασης είναι ένα μάθημα για όλους μας.
Ε.Π: Είναι πολλά αυτά που θα μπορούσα να αναφέρω. Σε κάθε παράσταση τα παιδιά μας εκπλήσσουν. Σε μια παράσταση είχαν έρθει δύο δίδυμα αδερφάκια με εγκεφαλική παράλυση, το ένα ήταν σε αμαξίδιο και το άλλο όχι. Σε ένα από τα διαδραστικά κομμάτια της παράστασής μας, τα παιδιά ανεβαίνουν στη σκηνή. Ο Άγγελος χωρίς δεύτερη σκέψη, προθυμοποιήθηκε να συμμετάσχει και με λίγη βοήθεια, ανέβηκε και έκλεψε την παράσταση. Μπήκε τόσο μέσα στον ρόλο, αυτοσχεδίασε και δημιουργήθηκε μια μαγική στιγμή για όλους μας. Ο αδερφός του, από τις θέσεις για αμαξίδια, συμμετείχε κι αυτός. Η χαρά και το χαμόγελο του ήταν έκδηλα.
Μια ακόμα χαρακτηριστική στιγμή, ήταν όταν είχε έρθει ένα σχολείο, όπου κατά τη διάρκεια που τα παιδιά περίμεναν στο φουαγιέ να έρθει το πούλμαν, άρχισαν από μόνα τους να τραγουδούν το τραγούδι της παράστασής μας. Συγκινητική, μοναδική, δυνατή στιγμή που νομίζω δεν θα ξεχάσω ποτέ.
Ποια είναι η αλλαγή ή οι αλλαγές που παρατηρείτε στη συμπεριληπτική ομάδα ηθοποιών που σκηνοθετείτε από την πρώτη πρόβα της παράστασής σας μέχρι και την τελευταία πια τελική παρουσίασή του έργου μπροστά στο κοινό.
Ε.Π: Όπως σε κάθε παράσταση/παρουσίαση μέχρι να έρθει η στιγμή της πρεμιέρας επικρατεί άγχος, γρήγοροι ρυθμοί, ένταση, κούραση, πολλές πρόβες και δημιουργία. Έπειτα ξεκινά η απόλαυση. Μπορώ λοιπόν να πω, ότι τώρα απολαμβάνουμε κάθε λεπτό επι σκηνής, κι αυτό φαίνεται και στην υποκριτική μας, στους ρυθμούς μας, πλέον επικοινωνούμε με μια ματιά. Όπως σε κάθε σκηνοθεσία/ έργο, πρέπει να μελετήσεις τους ηθοποιούς σου και να βρεις τον καλύτερο δυνατό τρόπο να τους βοηθήσεις να προσεγγίσουν τον ρόλο τους. Το ίδιο ισχύει και για την ομάδα μας. Το μόνο που προστίθεται είναι να μάθεις για τις αναπηρίες τους, ώστε να μην ζητήσεις πράγματα μη εφικτά. Έχουμε τους ηθοποιούς:
Ο Κωνσταντίνος Λούκας, ο Νάρκισσος, μειωμένη όραση και στο φάσμα του αυτισμού.
Η Έλη Δρίβα, η Ηχώ, έχει μυϊκή ατροφία, κινείται με ηλεκτροκίνητο αμαξίδιο.
Η Ευαγγελία Σχοινά, η αράχνη, μη ανάπηρη.
Ο Πάνος Ζουρνατζίδης, ο Ήλιος, με χειροκίνητο αμαξίδιο, παραπληγικός.
Η Κατερίνα- Μυρτώ Φατούρου, η μαέστρος μας, μη ανάπηρη.
Εγώ, η Ίρις, μη ανάπηρη.
Όλοι μαζί έπρεπε να βρούμε την κίνηση μας επί σκηνής και τον ρυθμό μας. Κάθε παράσταση αποτελεί μια βελτιωμένη έκδοση της προηγούμενης. Άλλωστε, το ότι ξεκινήσαμε, δεν σημαίνει ότι παύουμε να εξελισσόμαστε… Είμαι λίγο αυστηρή σε αυτό, κι ευτυχώς κι οι ηθοποιοί μου.
Τι είναι το θέατρο για σένα;
Οι ηθοποιοί του έργου «Νάρκισσος & Ηχώ… και άλλες μεταμορφώσεις» απαντούν:
Κωνσταντίνος: Για μένα το Θέατρο είναι η απόλυτη μαγεία γιατί μπορώ να εκφράζομαι μέσα από αυτό!
Ευαγγελία: Το θέατρο είναι σκληρή δουλειά, αγάπη, αφοσίωση, γέλιο, κλάμα, πόνος, μελέτη, χειροκρότημα, αγωνία, επιβράβευση, απόρριψη, μουσική, μυρωδιές, κοστούμια, σχέσεις, χαρά, αγκαλιές, ελευθερία, επικοινωνία, ομαδικότητα, δημιουργία! Το θέατρο είναι ένα παιχνίδι! Όπως και η ζωή! Το θέατρο είναι ζωή!
Έλη: Στην αρχή ως μαθήτρια, ένοιωσα μαγεμένη. Έπειτα γνώρισα τη σοφία του και την ισχύ του… Το θέατρο είναι ένας καθρέφτης της πραγματικότητας αλλά και ένα πρότυπο χαμένων ή άγνωστων ιδεών. Υποχρεούμαστε όλοι μαζί να ανοίξουμε έναν δρόμο για το αύριο που να υμνεί την ελευθερία, να αξιώνει τη μοναδικότητα, να σέβεται τα δικαιώματα της για να φράξουμε τον κατήφορο του ρατσισμού.
Πάνος: Το θέατρο είναι για μένα ένας χώρος συνεχούς διερεύνησης των εκφραστικών μας μέσων κι ο τόπος που μας επιτρέπει να επικοινωνούμε με τους άλλους με το μικρότερο ποσοστό αυτολογοκρισίας.
Κατερίνα – Μυρτώ: Το θέατρο είναι τρόπος έκφρασης όπως και η μουσική. Το να παίζεις μουσική όμως σε μια θεατρική παράσταση είναι ένας διαφορετικός και πολύ ιδιαίτερος τρόπος αλληλεπίδρασης με τους ηθοποιούς κ το κοινό, ειδικά το παιδικό.
Ελιάνα: Το θέατρο είναι πρωταθλητισμός, κι οι «αθλητές» της ομάδας μου, έτοιμοι για όλα.
