Το placebo effect είναι κάτι περισσότερο από μία απλή θετική σκέψη.
Το μυαλό μας μπορεί να έχει μία πολύ ισχυρή επίδραση στο σώμα και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί ακόμη και να το θεραπεύσει. Επίσης, μπορεί ακόμη και μερικές φορές να σας ξεγελάσει ώστε να πιστέψετε ότι μια ψεύτικη θεραπεία έχει πραγματικά θεραπευτικά αποτελέσματα, ένα φαινόμενο που είναι γνωστό ως «εικονικό φάρμακο» (γνωστό και ως placebo). Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτές οι εικονικές ουσίες μπορούν να ασκήσουν μία ισχυρή επιρροή και να μιμηθούν τα αποτελέσματα των πραγματικά ιατρικών θεραπειών.
Αλλά το φαινόμενο της «εικονικής θεραπείας» είναι κάτι περισσότερο από την απλή θετική σκέψη. Όταν οι ασθενείς λαμβάνουν μια εικονική θεραπεία, δε γνωρίζουν ότι έρχονται σε επαφή με, ουσιαστικά, ένα “χάπι ζάχαρης”. Τα «εικονικά χάπια» χρησιμοποιούνται συχνά στην ιατρική έρευνα για να βοηθήσουν τους γιατρούς και τους επιστήμονες να ανακαλύψουν και να κατανοήσουν καλύτερα τις φυσιολογικές και ψυχολογικές επιπτώσεις των νέων φαρμάκων.
Για να κατανοήσουμε γιατί η «εικονική θεραπεία» είναι σημαντική, είναι ωφέλιμο αρχικά να καταλάβουμε λίγο περισσότερο το πώς και γιατί λειτουργεί.
Μια πιο προσεκτική ματιά στο αποτέλεσμα του «εικονικού φαρμάκου»
Το φαινόμενο του «εικονικού φαρμάκου» ορίζεται ως ένα φαινόμενο στο οποίο ορισμένοι άνθρωποι βιώνουν μία θετική ανταπόκριση μετά τη χορήγηση μιας αδρανούς ουσίας ή μιας ψευδούς θεραπείας.
Τι ακριβώς είναι ένα «εικονικό φάρμακο»; Ένα «εικονικό φάρμακο» είναι μια ουσία χωρίς γνωστά ιατρικά αποτελέσματα, όπως το αποστειρωμένο νερό, αλατούχο διάλυμα ή χάπι ζάχαρης. Ένα «εικονικό φάρμακο» είναι μια ψευδής θεραπεία που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσει μια αρκετά αληθινή ανταπόκριση.
Γιατί οι άνθρωποι βιώνουν πραγματικές αλλαγές ως αποτέλεσμα ψευδών θεραπειών; Οι προσδοκίες του ασθενούς διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην επίδραση του «εικονικού φαρμάκου»: όσο περισσότερο κάποιος αναμένει ότι η θεραπεία θα λειτουργήσει, τόσο πιο πιθανό είναι να δει πραγματικά αποτελέσματα με το «εικονικό φάρμακο».
Στις περισσότερες περιπτώσεις, το άτομο δε γνωρίζει ότι η θεραπεία που λαμβάνει είναι στην πραγματικότητα ένα «εικονικό φάρμακο». Αντιθέτως, πιστεύει ότι είναι ο αποδέκτης μιας πραγματικής θεραπείας. Το «εικονικό φάρμακο» έχει σχεδιαστεί για να φαίνεται ακριβώς όπως το πραγματικό, είτε πρόκειται για χάπι, για ένεση ή για αναλώσιμο υγρό, αλλά η ουσία που περιέχει δεν έχει πραγματική επίδραση στην ασθένεια ή στην κατάσταση που υποτίθεται ότι θεραπεύει.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το «εικονικό φάρμακο» και το «φαινόμενο της εικονικής θεραπείας» είναι διαφορετικά πράγματα. Ο όρος «εικονικό φάρμακο» αναφέρεται στην ίδια την αδρανή ουσία, ενώ ο όρος «φαινόμενο της εικονικής θεραπείας» αναφέρεται στις αντιδράσεις από τη λήψη ενός φαρμάκου που δεν μπορούν να αποδοθούν στην ίδια τη θεραπεία.
Πώς χρησιμοποιείται το «εικονικό φάρμακο» στην ιατρική έρευνα;
Στην ιατρική έρευνα, ορισμένοι ασθενείς μπορεί να λάβουν «εικονικό φάρμακο» ενώ άλλοι συμμετέχοντες λαμβάνουν την πραγματική θεραπεία. Ο σκοπός αυτής της διαδικασίας είναι να βρεθεί αν η θεραπεία έχει ή όχι πραγματικό αποτέλεσμα. Αν οι συμμετέχοντες που λαμβάνουν το πραγματικό φάρμακο επιδείξουν σημαντική βελτίωση σε σχέση με εκείνους που λαμβάνουν το «εικονικό φάρμακο», η μελέτη μπορεί να βοηθήσει στην υποστήριξη του ισχυρισμού για την αποτελεσματικότητα του φαρμάκου.
Καθώς ένα «εικονικό φάρμακο» δεν έχει καμία επίδραση σε μια ασθένεια, μπορεί να έχει μια αληθινή επίδραση στο πώς νιώθουν οι ασθενείς. Το πόσο ισχυρό μπορεί να είναι αυτό το συναίσθημα, εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Ακολουθούν ορισμένοι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν το «φαινόμενο της εικονικής θεραπείας»:
– Η φύση της ασθένειας.
– Πόσο σθεναρά πιστεύει ο ασθενής ότι θα λειτουργήσει η θεραπεία.
– Ο τύπος της ανταπόκρισης που αναμένει ο ασθενής.
– Τα θετικά μηνύματα που γνωστοποιεί ο γιατρός στον ασθενή σχετικά με την αποτελεσματικότητα της θεραπείας.
– Τα γονίδια μπορούν, επίσης, να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ανταποκρίνονται στις θεραπείες με το «εικονικό φάρμακο».
Μία μελέτη1 υποστηρίζει ότι, μερικοί άνθρωποι μπορεί να έχουν μια γενετική προδιάθεση για πιο θετική ανταπόκριση στο «εικονικό φάρμακο». Στη μελέτη αυτή, οι ασθενείς που είτε είχαν υψηλές είτε χαμηλές παραλλαγές ενός γονιδίου που ελέγχει τα επίπεδα ντοπαμίνης στον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου, είχαν διαφορετικές αποκρίσεις σε ένα «εικονικό φάρμακο». Οι συμμετέχοντες με την έκκριση υψηλής δόσης της ντοπαμίνης του γονιδίου ήταν πιο πιθανό να βιώσουν μία θετική ανταπόκριση σε μια θεραπεία με «εικονικό φάρμακο» από ό, τι εκείνοι με την έκκριση χαμηλής ντοπαμίνης. Έρευνες έχουν διαπιστώσει ότι τα άτομα με υψηλή έκκριση της ντοπαμίνης τείνουν, επίσης, να έχουν υψηλότερα επίπεδα αντίληψης του πόνου και επιδίωξη ανταμοιβής.
Οι επιστήμονες που δοκιμάζουν νέα φάρμακα και άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις, ενδιαφέρονται να μάθουν για το αν αυτή η νέα θεραπεία που δοκιμάζουν έχει μεγαλύτερη αξία για τη θεραπεία μιας ασθένειας από την προηγούμενη και αν ελαχιστοποιούνται οι πιθανές παρενέργειες. Με την έρευνά τους, θέλουν να μάθουν αν η θεραπεία είναι αποτελεσματική, το είδος των παρενεργειών που μπορεί να προκαλέσει, ποιοι ασθενείς μπορεί να ωφεληθούν περισσότερο και αν είναι περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσματική από άλλες θεραπείες που είναι ήδη διαθέσιμες.
Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα μιας θεραπείας με το αποτέλεσμα ενός «εικονικού φαρμάκου», οι ερευνητές ελπίζουν να είναι σε θέση να προσδιορίσουν αν οι επιδράσεις του φαρμάκου οφείλονται στην ίδια τη θεραπεία ή προκαλούνται από κάποια άλλη μεταβλητή.
Τα πλεονεκτήματα της χρήσης ενός «εικονικού φαρμάκου»
Ένα από τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα της χρήσης ενός «εικονικού φαρμάκου» σε ιατρικές και ψυχολογικές μελέτες, είναι ότι επιτρέπει στους ερευνητές να εξαλείψουν ή να ελαχιστοποιήσουν την επίδραση που μπορούν να έχουν οι προσδοκίες για το αποτέλεσμα. Αν οι ερευνητές αναμένουν να βρουν ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα από τη μελέτη τους, ενδέχεται να μεταφέρουν εν αγνοία τους στοιχεία, γνωστά ως «χαρακτηριστικά ζήτησης», τα οποία θα μπορούσαν να οδηγήσουν τους συμμετέχοντες να μαντέψουν τι αναμένουν οι ερευνητές να βρουν. Ως αποτέλεσμα, οι συμπεριφορές των συμμετεχόντων μπορούν μερικές φορές να αλλάξουν.
Προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί αυτό, οι ερευνητές μερικές φορές διεξάγουν αυτό που είναι γνωστό ως «διπλή-τυφλή μελέτη». Τέτοιες μελέτες αφορούν τόσο τους πειραματιστές όσο και τους συμμετέχοντες που δεν γνωρίζουν ποιος λαμβάνει την πραγματική θεραπεία και ποιος λαμβάνει την ψεύτικη θεραπεία. Με την ελαχιστοποίηση του κινδύνου απλών μεροληπτικών επιδράσεων που επηρεάζουν τη μελέτη, οι ερευνητές είναι σε καλύτερη θέση να δουν τα αποτελέσματα τόσο του πραγματικού φαρμάκου, όσο και του «εικονικού φαρμάκου».
Παραδείγματα του αποτελέσματος του «εικονικού φαρμάκου»
Ας φανταστούμε ότι ένας συμμετέχων έχει προσφερθεί εθελοντικά να συμμετέχει σε μια μελέτη για να προσδιορίσει την αποτελεσματικότητα ενός νέου φαρμάκου για τον πονοκέφαλο. Αφού πάρει το φάρμακο, διαπιστώνει ότι ο πονοκέφαλος του υποχωρεί γρήγορα και αισθάνεται πολύ καλύτερα. Ωστόσο, αργότερα, μαθαίνει ότι ήταν στην ομάδα που έλαβε το «εικονικό φάρμακο» και ότι το φάρμακο που του δόθηκε ήταν απλώς ένα χάπι ζάχαρης.
Ένα από τα πιο μελετημένα και ισχυρότερα αποτελέσματα του «εικονικού φαρμάκου» είναι η μείωση του πόνου. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, περίπου το 30 με 60% των ανθρώπων, αισθάνονται ότι ο πόνος τους έχει μειωθεί μετά από ένα «εικονικό φάρμακο».
Σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμη και πραγματικές ιατρικές θεραπείες μπορούν να επωφεληθούν από το «εικονικό φάρμακο». Οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι, όσο πιο θετικά ένας γιατρός μιλάει για την αποτελεσματικότητα μιας θεραπείας, τόσο περισσότερο επηρεάζονται κι οι ασθενείς για την αποτελεσματικότητά της.
Η επίδραση του «εικονικού φαρμάκου» στα πειράματα ψυχολογίας
Σε ένα πείραμα ψυχολογίας, ένα «εικονικό φάρμακο» είναι μια αδρανής θεραπεία ή ουσία που δεν έχει γνωστά αποτελέσματα. Οι ερευνητές μπορούν να χρησιμοποιήσουν μια ομάδα ελέγχου του «εικονικού φαρμάκου», η οποία είναι μια ομάδα συμμετεχόντων που εκτίθενται σε «εικονικό φάρμακο» ή σε μια ψεύτικη ανεξάρτητη μεταβλητή. Το αποτέλεσμα αυτής της θεραπείας με το «εικονικό φάρμακο», συγκρίνεται στη συνέχεια με τα αποτελέσματα της πραγματικής ανεξάρτητης μεταβλητής ενδιαφέροντος στην πειραματική ομάδα.
Παρόλο που τα «εικονικά φάρμακα» δεν έχουν ως αποτέλεσμα καμία πραγματική θεραπεία, οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι μπορούν να έχουν μια ποικιλία τόσο σωματικών όσο και ψυχολογικών επιπτώσεων. Οι συμμετέχοντες στις ομάδες «εικονικού φαρμάκου» παρουσίασαν αλλαγές στον καρδιακό ρυθμό, την αρτηριακή πίεση, τα επίπεδα άγχους, την αντίληψη του πόνου, την κόπωση και ακόμη και την εγκεφαλική δραστηριότητα. Αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν τον ρόλο του εγκεφάλου στην υγεία και την ευημερία.
Τι προκαλεί το «φαινόμενο της εικονικής θεραπείας»;
Ενώ οι ερευνητές γνωρίζουν ότι το αποτέλεσμα του «εικονικού φαρμάκου» λειτουργεί, δεν κατανοούν πλήρως πώς και γιατί συμβαίνει αυτό το φαινόμενο. Έχουν διεξαχθεί έρευνες σχετικά με το γιατί μερικοί άνθρωποι βιώνουν αλλαγές ακόμα και όταν λαμβάνουν μόνο ένα «εικονικό φάρμακο». Διάφοροι παράγοντες μπορούν να συμβάλουν στην εξήγηση αυτού του φαινομένου.
1. Το «εικονικό φάρμακο» μπορεί να προκαλέσει ορμονικές επιπτώσεις
Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι η λήψη του «εικονικού φαρμάκου» προκαλεί απελευθέρωση ενδορφινών. Οι ενδορφίνες έχουν μια δομή παρόμοια με τη μορφίνη και άλλα παυσίπονα οπιούχων και λειτουργούν ως φυσικά παυσίπονα του ίδιου του εγκεφάλου.
Οι ερευνητές μπόρεσαν να δείξουν την επίδραση του «εικονικού φαρμάκου» σε πραγματικό χρόνο χρησιμοποιώντας εγκεφαλογραφήματα, δείχνοντας ότι περιοχές που περιέχουν πολλούς υποδοχείς οπιούχων ενεργοποιούνται και στις ομάδες του «εικονικού φαρμάκου» και στις ομάδες θεραπείας. Η ναλοξόνη είναι ένας ανταγωνιστής οπιοειδών που εμποδίζει τόσο τις φυσικές ενδορφίνες όσο και τα οπιοειδή φάρμακα. Η χρήση της ναλοξόνης, ελαττώνει την ανακούφιση από τον εικονικό πόνο.
2. Οι προσδοκίες μπορούν να επηρεάσουν τις επιπτώσεις του «εικονικού φαρμάκου»
Άλλες πιθανές επεξηγηματικές προσεγγίσεις περιλαμβάνουν τη μάθηση, το κίνητρο και την προσδοκία. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ένα εικονικό φάρμακο μπορεί να συνδυαστεί με μια πραγματική θεραπεία μέχρι να προκαλέσει το επιθυμητό αποτέλεσμα, ένα παράδειγμα της κλασικής μάθησης. Οι άνθρωποι που έχουν υψηλό κίνητρο να πιστεύουν ότι μια θεραπεία θα λειτουργήσει ή που είχαν προηγουμένως θεραπευτικά αποτελέσματα, ενδέχεται να είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν το φαινόμενο του «εικονικού φαρμάκου».
Ο ενθουσιασμός του γιατρού που συνταγογραφεί για τη θεραπεία μπορεί να επηρεάσει ακόμη και τον τρόπο αντίδρασης ενός ασθενούς. Αν ένας γιατρός παρουσιάζεται πολύ θετικός ότι μια θεραπεία θα έχει το επιθυμητό αποτέλεσμα, τότε ένας ασθενής μπορεί να είναι πιο πιθανό να δει οφέλη από τη λήψη του φαρμάκου. Αυτό αποδεικνύει ότι το «εικονικό φάρμακο» μπορεί να λειτουργήσει ακόμη και όταν ένας ασθενής λαμβάνει πραγματικά φάρμακα για να θεραπεύσει μια ασθένεια.
Το «εικονικό φάρμακο» μπορεί επίσης να προκαλέσει παρενέργειες
Αντιστρόφως, ασθενείς μπορεί να βιώσουν αρνητικά συμπτώματα ως αποτέλεσμα της λήψης ενός «εικονικού φαρμάκου», μια αντίδραση που μερικές φορές αναφέρεται ως το “nocebo effect“. Για παράδειγμα, ένας ασθενής μπορεί να αναφέρει ότι έχει πονοκεφάλους, ναυτία ή ζάλη ως αποτέλεσμα σε κάποιο «εικονικό φάρμακο».
Πόσο ισχυρό είναι το φαινόμενο του «εικονικού φαρμάκου»;
Ενώ το αποτέλεσμα του «εικονικού φαρμάκου» μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο αισθάνονται οι ασθενείς, οι μελέτες υποδηλώνουν ότι τα αποτελέσματα του «εικονικού φαρμάκου» δεν έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην υποκείμενη νόσο. Μια σημαντική ανασκόπηση2 με περισσότερες από 200 μελέτες που αφορούσαν τη χρήση του «εικονικού φαρμάκου», έδειξε ότι, το εικονικό φάρμακο δεν είχε σημαντικές κλινικές επιπτώσεις στην ασθένεια. Αντί αυτού, το «εικονικό φάρμακο» είχε επιρροή στα αποτελέσματα που αναφέρθηκαν από τον ασθενή, ιδιαίτερα όσον αφορά στις αντιλήψεις για τη ναυτία και τον πόνο.
Ωστόσο, μια άλλη ανασκόπηση3 που διεξήχθη τρία χρόνια αργότερα διαπίστωσε ότι σε παρόμοιους πληθυσμούς, τόσο το «εικονικό φάρμακο» όσο και οι θεραπείες είχαν παρόμοια αποτελέσματα. Οι συγγραφείς κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το «εικονικό φάρμακο», αν χρησιμοποιηθεί σωστά, θα μπορούσε να ωφελήσει τους ασθενείς ως μέρος ενός θεραπευτικού σχεδίου.
Χρησιμοποιώντας το «εικονικό φάρμακο» στην έρευνα, οι επιστήμονες έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν καλύτερη εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο οι θεραπείες επηρεάζουν τους ασθενείς και το κατά πόσο τα νέα φάρμακα και οι έρευνες για νέες θεραπείες είναι ασφαλείς και αποτελεσματικές.
Πηγή: verywell.com
2. Placebo interventions for all clinical conditions
3. Are Treatments More Effective than Placebos? A Systematic Review and Meta-Analysis
Απόδοση: Ματρώνη Τζατζαδάκη
Επιμέλεια: PsychologyNow.gr
