της Αγγελικής Καρδαρά. 

Συνέντευξη με την Ψυχολόγο-Εικαστική Ψυχοθεραπεύτρια-Υπ. Διδ.Εγκληματολογίας, κ. Ματίνα Μαλανδρή.

• Κυρία Μαλανδρή ασχολείστε με το πολύ σοβαρό ζήτημα της παιδικής κακοποίησης, τόσο επαγγελματικά όσο και σε ερευνητικό επίπεδο. Θα ήθελα να μας περιγράψετε την επικρατούσα στη χώρα μας κατάσταση. Ποιες μορφές κακοποίησης υφίστανται τα παιδιά στην Ελλάδα της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, πόσα περιστατικά φτάνουν τελικά στους ειδικούς και πώς αντιμετωπίζονται;

Η «πραγματική» εικόνα της κακοποίησης στην Ελλάδα, παρά τις προσπάθειες αποτύπωσής της, θεωρώ πως είναι πλασματική. Και αυτό λόγω του σκοτεινού αριθμού που γνωρίζουμε πως υπάρχει, δηλαδή των περιπτώσεων εκείνων που δεν καταγγέλλονται. Όμως, μια εικόνα της υπάρχουσας κατάστασης μας δίνει η πρώτη επιδημιολογική έρευνα για την κακοποίηση στην Ελλάδα, η έρευνα BECAN, με βάση την οποία πάνω από σχεδόν 8 στα 10 παιδιά αναφέρουν ότι έχουν υποστεί τουλάχιστον μια εμπειρία σωματικής βίας, πάνω από 8 στα δέκα παιδιά εμπειρία ψυχολογικής βίας, και σχεδόν 2 στα 10 αναφέρουν ότι έχουν υποστεί μια εμπειρία σεξουαλικής βίας κατά τη διάρκεια της ζωής τους.

Οι μορφές της κακοποίησης παραμένουν οι ίδιες, σεξουαλική, σωματική, συναισθηματική και παραμέληση, που όμως, πλέον κάποιες από αυτές μπορεί να πραγματοποιούνται και με τη χρήση των τεχνολογικών μέσων. Σε σχέση τώρα με την αντιμετώπιση των περιστατικών θυματοποίησης ανηλίκων εντός της οικογένειας, προϋποτίθεται καταρχάς η αποκάλυψή του περιστατικού, κάτι που στην περίπτωση αυτής της μορφής θυματοποίησης αποτελεί ένα εξαιρετικά πολύπλοκο θέμα. Η ιδιαιτερότητα της μορφής αυτής έγκειται στο ότι το άτομο, το οποίο έχει αναλάβει τη φροντίδα του παιδιού, είναι και αυτό που το κακοποιεί, κάτι το οποίο είναι ιδιαίτερα συγκρουσιακό για το παιδί.

Αφενός λοιπόν για το ίδιο το παιδί είναι ιδιαίτερα δύσκολο να αποκαλύψει το γεγονός, αφετέρου ακόμη και να το αποκαλύψει μπορεί ο δράστης να μην επιτρέψει την καταγγελία. Σχετικά με τη θεραπευτική αντιμετώπιση, υπάρχουν υπηρεσίες ψυχικής υγείας και πολυπληθή ιδιωτικά θεραπευτικά κέντρα, το ζήτημα είναι όμως, κατά πόσο θα απευθυνθούν εκεί για θεραπεία, άνθρωποι που δεν θεωρούν ότι χρειάζονται θεραπευτική βοήθεια. Θα ήθελα να αναφερθώ τέλος, στη συμβολή του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, το οποίο έχει δημιουργήσει το πρωτόκολλο «Ολοκληρωμένης Προσέγγισης για τη Διερεύνηση, Διάγνωση και Διαχείριση Περιστατικών Κακοποίησης και Παραμέλησης Παιδιών», η εφαρμογή του οποίου θα αλλάξει ριζικά την αναγνώριση και τη θεραπεία των περιπτώσεων κακοποίησης, αρκεί βέβαια να εφαρμοστεί τελικά.

• Μπορείτε να μας απεικονίσετε το προφίλ του γονιού που φτάνει στο σημείο να κακοποιήσει το παιδί του, σωματικά, λεκτικά ή/και ψυχολογικά;

Κάποια στοιχεία του γονέα που σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο κακοποίησης του παιδιού είναι η δυσκολία του ίδιου να συνδεθεί συναισθηματικά με το νεογέννητο παιδί, η έλλειψη γνώσης για την ανατροφή του παιδιού και τις ανάγκες του, η αντίδραση με ακατάλληλες ή βίαιες τιμωρίες σε συμπεριφορές του, η χρήση της σωματικής τιμωρίας ως μέσο πειθαρχίας παιδιών, η ύπαρξη σωματικών ή ψυχικών προβλημάτων που παρεμποδίζει την ικανότητά του ως γονέα, η έλλειψη αυτοελέγχου όταν εκνευρίζεται, ή η κοινωνική απομόνωση.

Κατά τη γνώμη μου είναι ιδιαίτερα σημαντική η ποιότητα των δεσμών που οι γονείς εσωτερίκευσαν ως παιδιά, και αποτελεί βασικό ερμηνευτικό παράγοντα του φαινομένου της διαγενεαλογικής μεταβίβασης της βίας. Ο Bowlby, αντιμετωπίζει την επιθετικότητα ως μια αντίδραση σε τραύματα που δημιουργούνται κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του ατόμου λόγω ανεπαρκούς φροντίδας ή παραμέλησης. Ο δεσμός της μητέρας με το νεογέννητο βρέφος είναι μόνο σε ένα μικρό βαθμό αυτόματος ή βιολογικά καθορισμένος. Στην πραγματικότητα επηρεάζεται έντονα από τις προηγούμενες εμπειρίες της ζωής της, με αφετηρία τη δική της σχέση με τη μητέρα της, τον πατέρα και άλλα σημαντικά πρόσωπα.

• Είναι δυνατόν ένας γονιός που κακοποιεί το παιδί του, με την κατάλληλη θεραπευτική αγωγή να αλλάξει ριζικά συμπεριφορά, να γίνει ένας “καλός γονιός” και να κερδίσει ξανά την εμπιστοσύνη του παιδιού του;

Κάθε περίπτωση είναι μοναδική και είναι επικίνδυνο να δώσουμε μια γενικευμένη απάντηση. Πιστεύω πως μεγαλύτερη σημασία από το πόσο «σοβαρή» είναι η περίπτωση της κακοποίησης-παραμέλησης, έχει το πώς αυτή βιώθηκε από το παιδί. Το ζήτημα της απώλειας της εμπιστοσύνης στον πρωταρχικό σου Άλλο, στο γονιό σου, είναι πυρηνικό.

Βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις, το παιδί μπορεί να δέχεται ως αλήθεια του, αυτό που του έχουν πει πως είναι η αλήθεια, και με αυτή την έννοια η εμπιστοσύνη προς τον γονιό είναι δεδομένη, δεν αμφισβητείται. Κάτι που μπορώ να προσθέσω από τη θεραπευτική μου εμπειρία, είναι πως τα παιδιά δύσκολα «προδίδουν» τους γονείς τους, τους υπερασπίζονται ακόμη και αν εκείνοι τα χτυπούν ή τους ασκούν ψυχολογική βία. Σε σχέση με το αν οι γονείς που κακοποιούν μπορεί να αλλάξουν, εξαρτάται από το αν θέλουν. Οι άνθρωποι δεν αλλάζουν όμως έτσι εύκολα, χρειάζεται πολύ υψηλό κίνητρο και χρόνια θεραπείας.

• Ένας γονιός που κακοποιεί το παιδί του μπορεί να φτάσει από μόνος του στη συνειδητοποίηση ότι έχει ο ίδιος πρόβλημα και να αναζητήσει βοήθεια από τους ειδικούς;

Θα έλεγα ότι στις περισσότερες περιπτώσεις ο γονιός που κακοποιεί ή παραμελεί το παιδί του είτε δεν έχει επίγνωση της βλάβης που ασκεί στο παιδί του ή δεν επιθυμεί να αλλάξει συμπεριφορά και προσπαθεί αυτή να μην γίνει φανερή για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο διάστημα. Χρειάζεται εξωτερική παρέμβαση για να φτάσει σε κάποιο θεραπευτικό πλαίσιο. Και ακόμη και αν φτάσει, δεν είναι πολύ πιθανό πως θα συνεργαστεί με τις συστάσεις του θεραπευτή.

• Ποια είναι τα “σημάδια” που πρέπει να προβληματίσουν έναν εκπαιδευτικό ότι ένα παιδάκι κακοποιείται στο σπίτι του και πώς μπορεί να αντιδράσει με τις ενδείξεις και όχι αποδείξεις που θα έχει;

Να μην ξεχνάμε πως η παρουσία κάποιων συμπεριφορών δεν συνεπάγεται κακοποίηση, άρα πρέπει οι εκπαιδευτικοί να είναι προσεκτικοί. Ενδεικτικά όμως αναφέρουμε ορισμένους δείκτες γιατί οι εκπαιδευτικοί πρέπει να είναι ενημερωμένοι. Δείκτες συμπεριφοράς στην περίπτωση της παραμέλησης, θεωρούνται η εμπλοκή σε παραβατικές συμπεριφορές, στεναχωρημένα παιδιά ή με επίπεδο συναίσθημα, κουρασμένα παιδιά με δυσκολία συγκέντρωσης στο σχολείο λόγω έλλειψης ύπνου.

Στην περίπτωση της ψυχολογικής κακοποίησης, το άγχος, η κατάθλιψη, σημάδια κοινωνικής απομόνωσης, βία που εκφράζεται με λόγια ή πράξεις. Στην περίπτωση της σεξουαλικής κακοποίησης, παρατηρείται συχνά προχωρημένη σεξουαλική γνώση βάσει της ηλικίας, έκφραση φόβου απέναντι σε κάποιο πρόσωπο, υπερβολικός αυνανισμός, πρόωρο σεξουαλικό παιχνίδι, υπερβολική περιέργεια για το σεξ, απρόσμενη πτώση της σχολικής επίδοσης, έκφραση σεξουαλικής δραστηριότητας μέσα από παιχνίδια ή καταθλιπτικό συναίσθημα.

Αν οι εκπαιδευτικοί πληροφορηθούν έγκλημα ενδοοικογενειακής βίας είναι υποχρεωμένοι να δράσουν. Το άρθρο 23 του νόμου 3500/2006, ορίζει ότι εφόσον οι εκπαιδευτικοί κατά τη διάρκεια του εκπαιδευτικού τους έργου πληροφορηθούν ή διαπιστώσουν ότι ένα έγκλημα ενδοοικογενειακής βίας λαμβάνει χώρα σε βάρος μαθητή υποχρεούνται να το αναφέρουν χωρίς καθυστέρηση στο διευθυντή της μονάδας και αυτός με τη σειρά του στον αρμόδιο εισαγγελέα. Επιπλέον, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να προτείνουν στους γονείς τη συνεργασία με υπηρεσίες υποστήριξης.

• Ποια είναι η συμπεριφορά ενός παιδιού που είναι θύμα οικογενειακής βίας απέναντι στους συμμαθητές και τους δασκάλους/καθηγητές του, αλλά και απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό;

Η συμπεριφορά του παιδιού μπορεί να περιλαμβάνει ανάμεσα σε άλλες εκφοβισμό άλλων παιδιών ή εκφοβισμό από άλλα παιδιά, φτωχές διαπροσωπικές σχέσεις με συνομήλικους, ή αναφορικά με την σχολική του επίδοση μπορεί να υπάρχει μεγάλος αριθμός απουσιών ή δυσκολία στην ολοκλήρωση μιας εργασίας. Πώς νιώθει το ίδιο το παιδί πέρα από το πώς συμπεριφέρεται στους άλλους, αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό θέμα. Το παιδί βρίσκεται σε σύγχυση διότι ο γονιός είναι αυτός που σε «κανονικές» συνθήκες εκφράζει αγάπη, ενώ αντίθετα στην περίπτωση της κακοποίησης, ο γονιός επιφέρει κακομεταχείριση. Τα παιδιά αυτά, συχνά μεγαλώνουν με ένα πυρηνικό αίσθημα αναξιότητας, ντροπής και χαμηλής αυτοεκτίμησης. Οι σχέσεις τους σημειώνονται από εξαιρετική ευαισθησία στα συναισθήματα των άλλων και αναζητούν έντονα την αποδοχή και την αγάπη.

• Κρίνω πολύ ενδιαφέρουσα την ενασχόλησή σας με τη θεραπεία της ψυχούλας του παιδιού μέσα από την τέχνη/ art therapy. Με ποιον τρόπο η εκπαιδευτική κοινότητα μπορεί να αξιοποιήσει την art therapy, προκειμένου να βοηθήσει τα παιδιά που αντιμετωπίζουν προβλήματα στο σπίτι ή/και στο σχολείο;

Ερχόμαστε τώρα σε ένα θέμα που αποτελεί έναν από τους μεγάλους μου έρωτες! Την Eικαστική Ψυχοθεραπεία. Η Εικαστική Ψυχοθεραπεία περιλαμβάνει τόσο τη δημιουργική διαδικασία και τα εικαστικά προϊόντα όσο και την ύπαρξη μιας θεραπευτικής σχέσης. Το εικαστικό προϊόν δημιουργείται από τον πελάτη σε ένα υποστηρικτικό και οριοθετημένο πλαίσιο, όπου ο εικαστικός θεραπευτής, προσεκτικά βλέπει, ακούει, επεξεργάζεται, και καθρεφτίζει, τόσο σε σχέση με το εικαστικό έργο όσο και σε σχέση με το άτομο. Η χρήση της δημιουργικότητας με στόχο την θεραπεία παιδιών, και δη την θεραπεία κακοποιημένων παιδιών αποτελεί για μένα ένα ιερό έργο.

Η Εικαστική Ψυχοθεραπεία ανεξάρτητα από τον πληθυσμό στον οποία κάθε φορά απευθύνεται, βοηθά στην ανάδυση ασυνείδητου υλικού στην επιφάνεια, μέσω της ύπαρξης ενός εικαστικού, δημιουργικού πεδίου συμβολικής εμπειρίας. Οι πρώτες περιπτώσεις μελέτης παιδικής κακοποίησης και θεραπείας μέσω Εικαστικής Ψυχοθεραπείας εντοπίζονται περίπου γύρω στις αρχές του 1960 και σύμφωνα με πολλούς εικαστικούς θεραπευτές και άλλους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, η Εικαστική Ψυχοθεραπεία θεωρήθηκε ως ο πλέον κατάλληλος και λιγότερο αγχογόνος τρόπος για τη διάγνωση και τη θεραπεία παιδιών θυμάτων κακοποίησης. Τα παιδιά αισθάνονται πιο άνετα να ζωγραφίζουν εικόνες για να εκφράσουν και να επεξεργαστούν τις κακοποιητικές εμπειρίες, από το να μιλήσουν για αυτές. Η εικόνα ενσωματώνει πολλαπλά οφέλη τόσο ως θεραπευτικό μέσο, αλλά κατά τη γνώμη μου και ως ερευνητικό εργαλείο.

Οι τρόποι αναπαράστασης στον ανθρώπινο εγκέφαλο είναι δύο, ο λεκτικός και ο εικονικός. Είναι πολύ περιοριστικό να διεξάγουμε έρευνες χρησιμοποιώντας μόνο τον λόγο. Η εικονική αναπαράσταση μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους προσέγγισης της ανθρώπινης εμπειρίας, και μπορεί να χρησιμοποιηθεί κάλλιστα στο πλαίσιο του σχολείου, όμως πρώτα για να γίνει αυτό με αξιοπιστία και εγκυρότητα, χρειάζεται έρευνα. Πρέπει να είμαστε ανοιχτοί και να δοκιμάζουμε ιδέες που μπορεί να μας ανοίξουν νέους δρόμους.

Η κ. Mατίνα Μαλανδρή σπούδασε Ψυχολογία (Βsc) στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών και στη συνέχεια ειδικεύτηκε στην Εικαστική Ψυχοθεραπεία στο Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας (Dipl.).

Είναι απόφοιτη του μεταπτυχιακού «Εγκληματολογία» του Παντείου Πανεπιστημίου (MA) και εκπονεί τη διδακτορική της διατριβή με θέμα την “αναγνώριση της κακοποίησης παιδιού και προτάσεις αντεγκληματικής πολιτικής”.

Στη διάρκεια της εκπαίδευσης και της εργασίας της απέκτησε εμπειρία σε ένα εύρος ιδιωτικών και δημοσίων φορέων, με ιδιαίτερη έμφαση στη θεραπεία παιδιών και εφήβων (Κέντρο Ψυχικής Υγείας Δήμου Βύρωνα, Αναρρωτήριο Πεντέλης, Κέντρο συμβουλευτικής Δήμου Καισαριανής, Εθνικός Οργανισμός Πρόνοιας «η Αγία Βαρβάρα», Ιδιωτικά νηπιαγωγεία κ.ά.).

Συνεργάζεται με το Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας ως διδάσκουσα και Εικαστική Ψυχοθεραπεύτρια, καθώς και με ιδιωτικά κέντρα θεραπείας παιδιών. Η βαθιά της αγάπη για τα παιδιά και η ανάγκη προστασίας τους είναι ο πυρήνας όλων των θεραπευτικών και ερευνητικών της εργασιών.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΖΩΓΡΑΦΙΩΝ ΑΠΟ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΑΙΔΙΑ